Orlando furioso (1727)

Antonio Vivaldi
libretto Gracio Braccioli

Theatre des Champs Elysées 2011

Ensemble Matheus o.l.v. Jean-Christophe Spinosi
Regie Pierre Audi

Orlando, ridder van Karel de Grote
Alcina, tovenares
Angelica, Chinese prinses
Ruggiero, Saraceense ridder
Bradamante, christelijke ridder (v)
Astolfo, Engelse ridder
Medoro, Afrikaanse ridder

Achtergrond

Venetië in de tijd van Vivaldi
Voor Orlando furioso gaan we terug naar het Venetië uit de tijd van Antonio Vivaldi (1678-1741) die het grootste deel van zijn leven gewoond en gewerkt heeft in deze carnavalsstad. Met name tijdens de carnavalstijd, die van december tot februari duurde, waren de grote opera's te zien in maar liefst meer dan 15 theaters die betaald werden door de rijke adel om daar extra eer mee te behalen! In de barok zijn opera's aan de lopende band geschreven, de productie van musicals in onze tijd valt erbij in het niet.
In de carnavalstijd ging liep iedereen met een masker op. Zo ging men ook naar het theater. Niemand kon zien wie je was. Ook in deze opera zien we aanvankelijk personen met maskers op. De regisseur laat die maskers tevens fungeren als het vizier van een helm. Ridders doen namelijk pas op het laatste moment hun vizier open om elkaar dan pas te herkennen. De hele opera ademt de sfeer van een maskerade: het is niet wat het lijkt, of toch wel?

Het boek
De opera Orlando furioso is een bewerking van het boek Orlando furioso dat 200 jaar eerder werd geschreven door Ludovico Ariosto. Een onbeantwoorde liefde die de dapperste en nobelste ridder uit het leger van Karel de Grote tot waanzin drijft: dat is slechts een van de hoofdlijnen in Orlando furioso. Even gemakkelijk als de personages in dit epos van de Hebriden naar China of zelfs naar Nederland reizen, zo gemakkelijk springt Ariosto ook van de middeleeuwen naar de renaissance en weer terug. Ariosto laat zijn lezers verdwalen in een labyrint vol absurde avonturen. Het uit ruim 4800 achtregelige strofen bestaande epos is als het ware een vervolg op het twaalfde-eeuwse Chanson de Roland. Ariosto springt op levendige wijze heen en weer in de tijd en schrijft over dichters, schrijvers en beeldend kunstenaars, over oorlogen, over de duivelse uitvinding van het buskruit, over de wijze waarop de mens in de Renaissance over het universum dacht, over de grote ontdekkingsreizen, ja, zelfs over een reis naar de maan.
In Nederland is de Orlando Furioso maar één keer in zijn geheel vertaald in proza, door Jan Jacobszoon Schipper in 1649. Grotere of kleinere gedeelten zijn in verzen vertaald door onder andere Nicolaas Beets. Ike Cialona heeft dit zestiende-eeuwse epos enkele jaren geleden in zijn geheel op rijm vertaald.

Basis voor veel opera's
Diverse componisten hebben Orlando furioso als uitgangspunt genomen voor het schrijven van een of meer opera's. Vivaldi heeft ook nog Orlando finto pazzo geschreven. Händel heeft er zelfs drie opera's aan gewijd met telkens een ander onderdeel uit het verhaal. Lully en Piccini hebben er hun Roland aan ontleend, Rameau zijn Les Paladins en Haydn zijn Orlando Palatino. In 1625 is de eerste Orlandogerelateerde opera uitgevoerd: La liberazione di Ruggiero  van Francesca Caccini (dochter van Giulio Caccini).

Vernieuwing
Normaal wordt de gemoedsgesteldheid in de Italiaanse opera geuit in een Dacapo-aria. Vivaldi laat Orlando dit echter doen via uitgewerkte recitatieven. Met name de waanzinscène aan het eind van de tweede akte is een prachtig voorbeeld van zo'n doorgecomponeerd recitatief.

Synopsis

Akte 1
Het verhaal gaat over de ridder Orlando die verliefd is op de Chinese prinses Angelica. Hij achtervolgt haar overal, je zou kunnen zeggen een stalker avant la lettre. Angelica is echter verliefd geworden op de Afrikaans (Moorse) prins Medoro. Ze hebben een hechte band die vaak op de proef wordt gesteld, maar die onverbrekelijk blijkt. Angelica is bang voor Orlando, die als ridder een grote staat van dienst heeft, en probeert hem steeds te lijmen, waardoor Orlando denkt dat zij ook verliefd is op hem.
De opera speelt zich af op het eiland van de tovenares Alcina. Angelica is op zoek naar haar geliefde Medoro. Alcina belooft Angelica te helpen. Orlando en zijn neef Astolfo komen op en gaan een gevecht aan totdat ze hun vizier openen (hun masker afdoen) en elkaar herkennen. Astolfo is verliefd op Alcina.
Dan komt Bradamante, een vrouwelijke ridder in mannenkleren die op zoek is naar haar geliefde Ruggiero die ze ooit heeft bevrijd.
Angelica vindt Medoro terug als schipbreukeling (in deze opera zijn dat tafels en stoelen die door elkaar liggen als stilistisch wrakhout). Daardoor wordt Orlando jaloers. Angelica besluit hem aan het lijntje te houden door te zeggen dat Medoro haar broer is. Als Ruggiero opkomt, wordt hij betoverd door Alcina. Ruggiero is plotseling verliefd op Alcina, tot grote woede van Bradamante. De eerste akte eindigt met twee schitterend aria's, een liefdesaria van Ruggiero en een toverachtige aria van Alcina in een haast spirituele maar ook literaire, scéance-achtige stijl.

Akte 2
Alcina schept op tegenover Astolfo over haar veroveringen. Bradamante probeert Astolfo uit zijn droom te helpen door op het gevaar van Alcina te wijzen. Dat wordt duidelijk als Ruggiero opkomt en zijn (eigenlijke) geliefde Bradamante volledig negeert.
Angelica en Medoro proberen een oplossing te zoeken voor de opdringerige Orlando. Angelica doet dat door een listig spel met Orlando die voor haar een monster moet verslaan waardoor hij in een onderaardse grot gevangen raakt. Angelica en Medoro geven elkaar op een verlaten plek het jawoord. Als Orlando met veel moeite vrij komt en dit onmtdekt, voelt hij zich bedrogen en wordt hij waanzinnig.
Ondertussen heeft Bradamante de betovering van Ruggiero ongedaan gemaakt, maar daarmee is haar woede nog niet bekoeld.

Akte 3
In de laatste akte moeten alle conflicten worden opgelost, zoals dat hoort in een Italiaanse opera. maar niet nadat ze eerst hoog opgelopen zijn. Orlando wordt steeds waanzinniger en gaat zelfs hallucineren. Alcina probeert haar laatste toverkunsten uit. Medoro verwijt Ruggiero zijn verliefdheid op Alcina, waarna Ruggiero Angelica verwijt een femme fatale te zijn die iedere man in het verderf stort, kijk maar naar Orlando. Het gaat er niet zachtzinnig aan toe en dat geldt ook voor de muziek die zeker voor die tijd vernieuwend is: veel harmonische contrasten en heldere maar zeer bewogen muzieklijnen zowel voor de zangers als voor het orkest.