Artaserse (1730)

Leonardo Vinci
libretto Pietro Metastasio

Opéra national de Lorraine 2012

Concerto Köln o.l.v. Diego Fasolis
Regie Silviu Purcărete

Artaserse, koning van Perzië, verliefd op Semira
Arbace, vriend van Artaserse, verliefd op Mandane

Mandane, zus van Artaserse, verliefd op Arbace
Semira, zus van Arbace, verliefd op Artaserse
Megabise, Perzische generaal, verliefd op Semira

Artabano, vader van Arbace en Semira

Achtergrond

De meest vermaarde Italiaanse opera ooit

Had Leonardo Vinci (1690-1730), de grote meester van de barokopera, kunnen dromen van een theatraler einde dan het zijnein mei 1730, toen hij op de top van zijn kunnen was?

Van Vinci wordt verteld dat hij een verhouding had met een zeer hooggeboren Romeinse dame, maar zo dom was zijn geheim te verklappen; een familielid van deze dame, die toevallig in Napels verbleef, zou als represaille voor deze indiscretie een vergiftiging van de kunstenaar op touw hebben gezet door middel van een kop chocolade.·Deze twijfelachtige anekdote illustreert de dubieuze reputatie van deze intrigerende componist, die zelfs na zijn voortijdige dood zijn tijdgenoten bleef fascineren. In februari 1730, precies drie maanden voor de noodlottige kop chocolade, bracht Vinci zijn opera Artaserse in Rome op de planken. Het was zijn laatste opera, en daarbij zijn laatste werk van betekenis. Artaserse is een sleutelwerk in de muziekgeschiedenis. Het wordt omschreven als "de meest vermaarde Italiaanse opera ooit". Het aantal voorstellingen was in eerste instantie uitzonderlijk klein. Het werk ging op 4 februari 1730 in première, maar al op 21 februari kwam het seizoen abrupt ten einde: na de dood van Paus Benedictus XIII werden alle theaters in de Pauselijke Staat gesloten. Na Vinci's dood keerde Artaserse echter terug en beleefde een succes dat in de wereld van de barokopera vrijwel ongekend was. Het werk werd vele keren in heel Europa hernomen. Het geeft een idee van het hoge aanzien dat de componist genoot- de componist die geldt als 'de ware god van de muziek'.
Bron Programmaboekje NTR Zaterdagmatinee 10 mei 2014

Geen vrouwen op toneel

Omdat de paus had verboden dat vrouwen op het toneel mochten staan, werden (alleen) in de Romeinse theaters alle rollen gezongen door mannen. Voor Artaserse  betekende dit vier castraten en een tenor. In nevenstaande uitvoering worden de castraatpartijen gezongen door de meest vermaarde countertenors van dit moment.

Pietro Metastasio

Pietro Metastasio (1698-1782) was een productieve librettist. In totaal hebben driehonderd componisten van zijn teksten gebruikgemaakt, van vroeg achttiende-eeuwse nieuwlichters van de 'galante' stijl (Vinci, Porpora, Giacomelli), barokmeesters (Caldara, Handel), wegbereiders van het classicisme (Gluck, Jommelli, J.C. Bach), tot en met Mozart en Beethoven. Metastasio liet al vroeg zijn dichterlijk talent zien. Op 12-jarige leeftijd vertaalde hij de Ilias van Homerus in octaafstanza's (verzen van acht regels met het rijmschema abababcc). Zijn libretto's werden in de tweede helft van de 18e eeuw als klassiek gezien en tot na zijn dood steeds weer opnieuw op muziek gezet, zodat er vaak verschillende muzikale interpretaties van hetzelfde libretto zijn.

Synopsis

Wat vooraf ging

Artabano, prefect van Xerxes' lijfwacht, ziet hoe de macht van de koning tanende is sinds hij een aantal nederlagen heeft geleden tegen de Grieken. Hij hoopt Xerxes en de voltallige koninklijke familie te kunnen opofferen aan zijn eigen ambitie: zelf de troon van Perzië bestijgen.

De handeling vindt plaats in het paleis van de Perzische koningen in Susa.

Akte 1 

Mandane en Arbace treffen elkaar heimelijk in de paleistuin. De twee gelieven nemen afscheid van elkaar. Artabano verschijnt met een bebloed zwaard. Hij draagt Arbace op het te verstoppen. Hij heeft koning Serse gedood om zijn zoon te wreken. Artaserse ontdekt de moord en verdenkt zijn oudere broer Dario ervan de dader te zijn. Dat is voor Artabano aanleiding om Artaserse op te hitsen Dario te doden.

Megabise, legergeneraal en vertrouweling van Artabano, tracht Artaserse over zijn scrupules heen te doen stappen. Megabise maakt Semira avances, maar zij gaat daar niet op in. Artabano meldt zich: de opdracht is volbracht. Hij kalmeert Artaserse, die zich schuldig voelt. Semira duikt op met het nieuws dat Dario zijn vader Serse niet heeft vermoord. Een schurk. bij wie men een bebloed zwaard gevonden zou hebben, zou zijn gegrepen en in een kerker vastzitten, maar zijn naam zou men nog moeten stilhouden. Arbace wordt voorgeleid en van de daad beticht. Hij verklaart zich onschuldig, maar allen keren zich van hem af, ook zijn vader Artabano.

Akte 2

Megabise zet Artabano ertoe aan Artaserse te doden. Om Megabise te vriend te houden belooft Artabano hem de hand van zijn dochter. Semira wil haar broer redden en Mandane wil haar vader wreken, hoewel zij trouw wil blijven aan Arbace. ln een bittere woordenstrijd smeekt Semira om erbarmen, terwijl Mandane de dood van Arbace eist. Arbace wordt voorgeleid. Artabano veroordeelt hem ter dood.

Akte 3

Arbace weet te ontsnappen. Artaserse twijfelt aan zijn schuld . Als Artabano de lege cel vindt, vreest hij het ergste.

Voor hij het land verlaat, zoekt Arbace zijn geliefde Mandane op. Als Artaserse tot koning wordt gekroond, wil hij uit de heilige kelk waarin Megabise gif heeft gedaan. Dan meldt Semira dat rebellen het paleis omsingeld hebben en Artaserses dood eisen. Arbace doodt hun leider Megabise. Artaserse vraagt zijn vriend om vergeving. Arbace geeft er echter de voorkeur aan te blijven zwijgen. Ter bevestiging van zijn onschuld moet hij uit de kelk drinken. Als hij aanstalten maakt een slok te nemen, waarschuwt Artabano hem voor het gif en bekent hij dat hijzelf Serse gedood heeft. Arbace pleit voor zijn vader en weet te bewerkstelligen dat de koning genoegen neemt met een verbanning van Artabano. Arbace krijgt zijn Mandane, Artaserse zal met Semira regeren, en het volk prijst de koning, zijn rechtvaardigheid en zijn genade.